Lieven Saerens, Haat is een deugd. Het credo van de Jodenjagers. Tielt: Lannoo, 2017.
Dorien Styven, Kazerne Dossin
In Haat is een deugd. Het credo van de Jodenjagers keert historicus Lieven Saerens terug naar de kern van zijn specialisme: de Jodenvervolging in Antwerpen. Met dit nieuwste boek toont Saerens aan dat Jodenhaat een wijdverspreid fenomeen was voor en tijdens de bezetting, en zeker niet enkel voorkwam in het collaboratiemilieu. Heel wat Antwerpenaren als ook de katholieke pers leken het stilzwijgend of in gedrukte bewoordingen eens met de koers die de openlijk antisemitische bewegingen voerden. Saerens komt tot een hallucinante conclusie: niet de intolerantie is opvallend, maar de tolerantie voor de intolerantie.
Aan de hand van de levens van drie schijnbaar gewone mannen, allen lid van vooroorlogse antisemitische organisaties, tekent Saerens de collaboratie in Antwerpen uit. Door middel van citaten uit de collaboratiepers brengt hij in de eerste hoofdstukken enkele weinig bekende antisemitische organisaties in beeld die des te radicaler waren in hun opvattingen. Interessant in deze eerste hoofdstukken is vooral de nuance die Saerens legt tussen het antisemitisme in Belgisch-nationalistische en Vlaams-nationalistische kringen. Door de overdaad aan uittreksels uit die persknipsels en het grote aantal – in stukjes geknipte en over het volledige boek verspreide – biografieën van collaborateurs waaraan de drie hoofdfiguren gelinkt waren, raakt de lezer echter af en toe de draad kwijt.
De hoofdmoot van Haat is een deugd bestaat uit het optreden van verschillende groepen Jodenjagers in Antwerpen: Duitse nazi’s, Vlaamse SS’ers, andere Vlaamse collaborateurs, etc. Saerens grijpt daarvoor deels terug naar zijn eerdere werk De Jodenjagers van de Vlaamse SS. Boeiend in dit onderdeel is de vraag wie als Jodenjager beschouwd moet worden. Hieronder vallen vanzelfsprekend de Vlaamse SS’ers die als vertrouweling door de Sipo-SD werden ingeschakeld. Maar wat met de Antwerpse politieagenten die deelnamen aan de razzia’s? Valt er een duidelijke lijn te trekken tussen daders en omstaanders?
Aan de hand van processen verbaal beschrijft Saerens het gedrag van agenten die zich lieten meeslepen in de spiraal van geweld. Stellen dat de tweede razzia in Antwerpen enkel gelukt is omdat de agenten zich massaal lieten omkopen is echter mogelijk een brug te ver. Onderzoek door Herman Van Goethem heeft aangetoond hoe de Antwerpse agenten vaak reeds jarenlang in ‘hun’ wijken werkten en de Joodse slachtoffers ook persoonlijk kenden. Het lijkt dan ook nodig om naast financieel gewin te wijzen op de menselijkheid van de leden van het politiekorps.
Vervolgens beschrijft Saerens op treffende wijze de verschillen tussen Antwerpen en Brussel. Het overzicht van de feiten is duidelijk, maar de vraag naar de oorzaak van die verschillen wordt slechts gedeeltelijk beantwoord. Waar komt het latent antisemitisme in Antwerpen vandaan? En is het voorbeeldgedrag van de Brusselse burgemeesters en politiecommissarissen voldoende om de bevolking in de hoofdstad zich anders op te laten stellen dan in Antwerpen? Of ligt een deel van de verklaring mogelijk in de politieke context, het karakter van de lokale Joodse gemeenschap of nog ergens anders? De oorzakelijkheid van de verschillen tussen de Brusselse en Antwerpse casus zou scherper geformuleerd kunnen worden.
Haat is een deugd is op verschillende manieren een boeiend overzicht. Zeer interessant zijn bijvoorbeeld de inkijkjes in de praktijken van de Jodenjagers. Tot in het meest afschuwelijke detail geeft Saerens talrijke verhalen weer van wreedheden begaan tijdens arrestaties. Dit soort tussenkomsten maakt de geschiedenis echt, tastbaar. Daarnaast legt Saerens verschillende boeiende verbanden, zoals de vooroorlogse relaties tussen bepaalde antisemieten en de Abwehr. Gedreven is ook Saerens houding tegenover de collaborateurs. Wederom spaart hij bijvoorbeeld Antwerps oorlogsburgemeester Leo Delwaide niet, ook al leidde dit bij de publicatie van Vreemdelingen in een Wereldstad tot botsingen. Bovendien stelt de auteur een verdienstelijk overzicht op van wat in België geweten was over de moord op de Joden in de kampen. Daarbij komen enkele interessante elementen naar voor, die in Franstalig België al langer bekend waren, bijvoorbeeld de Luikse dokter Delmotte die als assistent van Josef Mengele deelnam aan medische experimenten in de concentratiekampen en er zelfs zijn doctoraat op behaalde.
In Vreemdelingen in een wereldstad en De Jodenjagers van de Vlaamse SS schetste Saerens reeds een grondig en diepgaand beeld van de houding van de Antwerpse instanties tegenover de Joodse bevolking in de havenstad. Haat is een deugd bouwt op hetzelfde stramien verder. Saerens grijpt deels terug naar eerder door hem gepubliceerd materiaal en vult aan met nieuwe biografieën. Opmerkelijk is het ontbreken van verwijzingen naar recente literatuur voor bepaalde onderwerpen, zoals het doctoraat van Laurence Schram over de Dossinkazerne. Haat is een deugd is zo vooral een naslagwerk dat inzicht biedt in de levens van een zestigtal Jodenjagers. De fotocollectie die Saerens wist samen te brengen – voornamelijk uit de grotendeels ontoegankelijke archieven van het Auditoraat-Generaal – is een belangrijke aanvulling op de reeds gekende bronnen.