Fanny Urbanowiez, Bruxelles sur scene. Luc Malpertuis et l’histoire de la revue théâtrale en Belgique (1880-1930) (Brussel : Editions de l’Université de Bruxelles, 2022), 358 p.
Evelien Jonckheere, UAntwerpen
Met de boekpublicatie Bruxelles sur scene. Luc Malpertuis et l’histoire de la revue théâtrale en Belgique (1880-1930) plaatst Fanny Urbanowiez de figuur Luc Malpertuis (1865-1933) en diens bijzondere nalatenschap in de KBR eindelijk nog eens onder de Belgische spotlichten. Luc Malpertuis was zonder twijfel de meest gevierde revueschrijver en -regisseur in het Belgische fin de siècle. Zijn revues waren razend populair in Brussel en werden in licht aangepaste vorm eveneens verspreid in (provincie)steden in België en zelfs in Frankrijk.
Naar analogie met de nog steeds populaire eindejaarsconferences en de Angelsaksische Christmas Pantomime, waren de revues van Malpertuis satirische theatervoorstellingen waarin op spottende wijze de meest opmerkelijke gebeurtenissen, nouveautés en curiosités van het afgelopen jaar op het podium door de mangel werden gehaald. Door twee masters of ceremony, in België en Frankrijk een vrouwelijke commère en een mannelijke compère, werden diverse sketches of tableaux op het podium aan elkaar gepraat en becommentarieerd vanuit de zaal. Met behulp van begeleidende muziek en liederen, veelal voorzien van spottende teksten op bekende nummers, werd het publiek op sleeptouw genomen langsheen herkenbare plaatsen en gebeurtenissen, vergezeld door komische (stereo)typen, karikaturen en personificaties.
Het ‘populaire’ theatergenre revue werd, net zoals overige ‘genres théâtraux mineurs’ (bijvoorbeeld féerie-voorstellingen, vaudeville, circus- en variétéshows) decennialang door academische onderzoekers verwaarloosd maar kent in de laatste jaren een echte revival. Franstalige onderzoekers als Georges Banu, Romain Piana, Christophe Charle, Stéphane Tralongo, Jean-Claude Yon en Paul Aron (de promotor van het onderzoek van Urbanowiez) herontdekken vanuit de theater-, cinema-, literatuur- en historische studies de zogenaamde ‘minderwaardige’ spektakelgenres met hun specifieke formele, inhoudelijke en interdisciplinaire karakteristieken, alsook hun bijzondere waarde voor literair, sociologisch, kunst- en media historisch onderzoek. Wat doorgaans wordt afgedaan als ‘volks’ of ‘vulgair’, blijkt echter de favoriete spektakelvorm van een voornamelijk burgerlijke bovenklasse, die via (zelf)spot politieke, sociale, wetenschappelijke en culturele transformaties op de scène brengt in een bijzondere mise-en-scène.
De talloze revuemanuscripten van Luc Malpertuis, die inmiddels integraal online staan in de catalogus van de KBR, zijn unieke bronnen om revue-opvoeringen te analyseren. Ze bevatten niet alleen het script, maar eveneens foto’s, regieaanwijzingen, recensies en uitnodigingen, waardoor de volledige onderneming van de revue in kaart kan worden gebracht. Het waren dan ook deze fantastische bronnen die aan de basis lagen van de doctoraatsstudie van Fanny Urbanowiez, waaruit deze publicatie uiteindelijk voortkwam.
Het boek plaatst eerst en vooral Malpertuis en diens boekencollectie, deels opgenomen in de Brusselse KBR, in de kijker. Als belangrijke voedingsbodem voor diens voorstellingen is de presentatie van de collectie van Malpertuis een uitstekend vertrekpunt van de studie. Het toont meteen de rijkdom en traditie van de revue aan, alsook de sterke verwevenheid van de Brusselse revue met de Parijse context. In een tweede deel besteedt Urbanowiez aandacht aan de productie en receptie van de revue, alsook aan de verschillende genres van revues van Malpertuis. Hiermee wordt de inbedding van de revue in een netwerk van liberale Brusselse politici, kunstenaars en intellectuelen aangetoond, alsook de nauwe banden met de Brusselse theater- en journalistieke wereld in de hoofdstad en de Belgische provinciesteden.
In het laatste deel van de studie komt tot slot de verbeelding van de stad, haar inwoners en haar leefwereld in de revues van Malpertuis aan bod en wordt de mate van (zelf)spot hierin onderzocht. Urbanowiez legt hiermee mooi de zogenaamde ‘contestation complaisante’ bloot, de milde vorm van spot ten opzichte van gevoelige onderwerpen in de revue. Voor deze analyse baseert Urbanowiez zich op de regieteksten van Malpertuis en hun relatie tot de actualiteit, het netwerk van Malpertuis en de receptie door het publiek. Hieruit blijkt hoe de revue uit verschillende betekenislagen bestaat die, naargelang de voorkennis en context van de toeschouwer (of hedendaagse onderzoeker), een andere beleving of interpretatie van de revue genereren.
Het onderzoek is voornamelijk geïnspireerd op Franstalige analyses van het revuegenre. Een meer internationale lezing van het fenomeen had wellicht nog meer facetten van de Brusselse revues kunnen blootleggen en het verschil van de Brusselse met de Parijse revues beter kunnen onderbouwen. Het zwaartepunt van het onderzoek van Urbanowiez ligt weliswaar in het blootleggen van het Brusselse netwerk rond Malpertuis, de productie van de revue en de hiermee gepaard gaande receptie en evoluties doorheen de tijd. Deze analyses zijn doorspekt van talloze referenties naar eigentijdse gebeurtenissen, personages en theatervoorstellingen en zijn uitstekend onderbouwd. Kunst- en mediahistorici, literatuurwetenschappers en sociologen met interesse in populaire spektakelvormen, mediageschiedenis en fin de siècle beeldvorming in Brussel en de Belgische provinciesteden tussen 1880 en 1930 hebben met deze publicatie, voorzien van een mooi gestructureerde bibliografie en gedetailleerde index, een uitstekend vertrekpunt voor verder onderzoek.