De centralisering van informatie rond collecties Belgische vrijdenkersperiodieken tot 1940

Nyala Nauwelaers, SSAB-VUB & Liberas

In de schoot van zowel de VUB-onderzoeksgroep Secular Studies Association Brussels (SSAB) als de wetenschappelijke raad van erfgoedinstelling Liberas, Centrum voor de Geschiedenis van het Vrije Denken en Handelen, stelden enkele onderzoekers vast dat Belgische vrijdenkerstijdschriften die verschenen in de periode 1850-1940 in slechte fysieke staat verkeren. Bovendien worden de collecties volledig versnipperd bewaard in verschillende bewaarinstellingen. De verzameling van metadata en de digitalisering van deze vrijdenkerstijdschriften is dan ook van fundamenteel belang voor een toekomstgerichte bewaring, toegankelijkheid en bruikbaarheid voor onderzoek.

In kaart brengen van Belgische vrijdenkersperiodieken tot 1940

Tijdens het tweede semester van het academiejaar 2022-2023 sloegen SSAB en Liberas de handen in elkaar ter voorbereiding van toekomstige digitalisatieprojecten. De zorg voor dit vrijzinnig erfgoed overstijgt regio’s en instellingen en vergt een stappenplan. Als eerste stap werden de verschillende bewaarplaatsen en de staat van de belangrijkste collecties Belgische vrijdenkersperiodieken tot 1940 in kaart gebracht.

Introductie illustratie, La Raison, Journal Mensuel de la Fédération Nationale Libres Penseurs, 10de jaargang, nr. 11, p. 177, 20 november 1898 (Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience).

Dit onderzoek resulteerde in een overzicht van negentien vrijdenkersperiodieken, waaronder gekende titels die optraden als officieel orgaan van koepelorganisaties zoals De Rede, La Raison en La Pensée, maar ook minder bekende bladen waaronder Le Prolétaire en Le Drapeau. De bladen uit deze tweede categorie werden reeds rond het midden van de negentiende eeuw gebruikt als nieuws- en propagandaorganen door de eerste Brusselse vrijdenkersorganisaties.
De complete lijst is nu consulteerbaar via de website van SSAB. De links doen de gebruiker steeds landen op de relevante ODIS-steekkaart waar de informatie met betrekking tot locatie, editie en jaar van uitgave per periodiek kunnen worden gevonden. In de ODIS-steekkaarten wordt de gebruiker via permalinks naar de specifieke records van de collectiebeherende erfgoedinstellingen doorverwezen.

Reproductie van Franse spotprent die verscheen ten tijde van de Franse Revolutie en een man met kokarde afbeeldde die zijn achterwerk afveegt met pauselijke brief. La Raison, Journal Mensuel de la Fédération Nationale Libres Penseurs, speciale editie ‘Les Fêtes Philosophiques et Morales de la Révolution’, 19de jaargang, nr. 284, mei 1907, p. 17 (ULB archives, réserve précieuse).

Online raadpleegbaarheid

Het centraliseren en beschikbaar maken van deze metadata beoogt in de eerste plaats het verhogen van de vindbaarheid van de periodieken voor toekomstig onderzoek. Dit project zal op lange termijn ook baat hebben bij het technische vernieuwingstraject dat het team achter ODIS momenteel voorbereidt om de databank nog meer tegemoet te laten komen aan de huidige en toekomstige vereisten van ‘digital humanities’ en ‘linked open data’. De komende jaren hopen Liberas en SSAB vanuit hun kennisdeling rond dit project een impuls te genereren voor de duurzame digitalisering van een aantal periodieken door de verschillende bewaarplaatsen.

Online raadpleegbaarheid zou tegemoetkomen aan verzuchtingen van nationale én internationale onderzoekers. Dergelijke bladen zijn door de centrumrol van België als kruis- en trefpunt in internationale vrijdenkerskringen immers een unieke bron voor onderzoek naar transnationale contacten en ontwikkelingen. Een transnationaal perspectief op de organisatie en inrichting van het dagelijkse leven van militante vrijdenkers in de vooroorlogse periode opent heel wat onontgonnen onderzoeksterreinen.

Naoorlogse vrijzinnig-humanistische periodieken

Ook de collega’s van erfgoedinstelling CAVA bereiden momenteel binnen ODIS een bulkinvoer voor van volledige gegevensreeksen rond hun collectie van naoorlogse vrijzinnig-humanistische periodieken. Deze invoerlijn voor de periode na 1945 zal beknopte inhoudelijke informatie bevatten over de geschiedenis van de periodieken. De vrijzinnig-humanistische tijdschriften zijn momenteel digitaal doorzoekbaar in de CAVA-leeszaal en worden op termijn ook deels online beschikbaar. Ook deze data zullen op de SSAB-website worden aangevuld tegen het einde van 2023.