Een naslagwerk in beweging. Een terug- en vooruitblik op de Encyclopedie van de Vlaamse beweging

Op 29 januari 2024 werd in het Vlaamse parlement de derde editie van de Encyclopedie van de Vlaamse beweging (DEVB) voorgesteld. Dit digitale instrument groeide in korte tijd uit tot een onmisbaar referentiewerk voor studenten, docenten en onderzoekers met interesse voor de geschiedenis van de Vlaamse beweging. Het neemt niet weg dat de Encyclopedie zich nadrukkelijk als een work in progress presenteert. Niet alleen verschijnen er op maandelijkse basis nieuwe bijdragen en worden de bestaande artikelen permanent aangevuld en verbeterd, er staan ook plannen in de steiger om de DEVB uit te breiden met nieuwe, publieksgerichte tools. Een vooruit- en terugblik is dan ook op zijn plaats. De twee coördinatoren – Aragorn Fuhrmann & Winne Gobyn – geven meer uitleg. Hoe is de Encyclopedie tot stand gekomen? Met welke uitdagingen werden de redactie en de auteurs geconfronteerd? Welke plaats neemt de DEVB in binnen de Belgische historiografie? En hoe gaat het verder, nu de Encyclopedie gepubliceerd is, maar steeds in beweging blijft?

Wat is de Encyclopedie van de Vlaamse beweging? Hoe is ze tot stand gekomen?

De Encyclopedie van de Vlaamse beweging beschrijft niet alleen een geschiedenis, ze hééft zelf ook een geschiedenis. De eerste editie – de EVB – verscheen in 1973-1975: een groots opgezet naslagwerk met in totaal circa 2.600 lemma’s, waaronder een 60-tal overzichtsartikelen over centrale thema’s zoals pers, literatuur, de politieke partijen. De EVB was een baanbrekend pionierswerk, dat de verwetenschappelijking van de studie van de Vlaamse beweging mee mogelijk heeft gemaakt. Anderzijds benaderde ze die Vlaamse beweging zelf vanuit een uitgesproken Vlaamsgezind engagement. De tweede editie – de NEVB – verscheen 25 jaar later, in een sterk veranderde, verwetenschappelijkte context, en koos voor kritische distantie. Dit driedelige boekwerk behield de structuur van de eerste Encyclopedie, maar reviseerde een groot aantal lemma’s en breidde ze uit met meer dan duizend nieuwe trefwoorden.

Op het moment dat een encyclopedie op papier verschijnt, blijft de historische kennis in beweging. Zo ging het ook met de NEVB. In de jaren na de publicatie drongen de ideeën voor aanvullingen en correcties zich op. Opnieuw 25 jaar later zette het ADVN | archief voor nationale bewegingen de schouders onder een derde en ditmaal digitale editie: de DEVB. Van 2019 tot 2023 werkten honderden wetenschappelijke medewerkers van verschillende universiteiten, archiefinstellingen en andere expertisecentra mee aan een grondige actualisering van de NEVB. Duizenden lemma’s werden herzien en er kwamen honderden nieuwe teksten bij. Het eindresultaat ging eind januari 2024 online. Daarmee eindigde het project van de DEVB echter niet: de digitale Encyclopedie is een levend naslagwerk, dat permanent aangevuld en verbeterd wordt.

Wat waren de grootste uitdagingen voor de redactie?

Om te beginnen was er de organisatorische uitdaging om voor de meer dan 3500 lemma’s een geschikte auteur te vinden. Een deel van de NEVB-auteurs heeft opnieuw meegewerkt, maar we hebben vooral ook heel wat jongere onderzoekers gemobiliseerd. Vervolgens hebben we voor deze bijdragen gespecialiseerde reviewers gezocht, die toezagen op de wetenschappelijke kwaliteit.

Daarmee was het redactieproces echter nog niet afgelopen: alle inhoudelijk afgewerkte lemma’s ondergingen ook nog een grondige tekstredactie en dienden vervolgens ingevoerd te worden in de databank. Alleen al om die laatste fase te realiseren, werd bijna het voltallige team van het ADVN ingeschakeld.

Verder was er natuurlijk heel wat inhoudelijk denkwerk vereist: hoe definieer je anno 2020-2025 de Vlaamse beweging? Wie of wat neem je op? Het in kaart brengen en selecteren van potentiële nieuwe lemma’s heeft maanden in beslag genomen.

Bovendien is de Encyclopedie meer dan alleen tekst. De DEVB zette nog meer dan haar twee papieren voorgangers in op illustraties. De beelden bieden niet alleen visuele ondersteuning bij de tekst, maar helpen ook om inhoudelijke accenten te leggen. Bij de lancering telde de DEVB meer dan 3.500 beelden (ondertussen aangevuld tot net geen 4.000). Naast de inhoudelijke uitdaging (het selecteren van sprekende beelden met voldoende toegevoegde waarde), stond de redactie ook hier voor een enorm logistiek werk: het zoeken, verwerven, bewerken en opladen van duizenden beelden. En uiteraard moest ook elke illustratie worden voorzien van een passend bijschrift.

Wat zijn de grootste verschillen in vergelijking met de vorige editie?

Eerst en vooral: we hebben de NEVB zoveel mogelijk als basis gebruikt, aangezien de kwaliteit van dat oude naslagwerk nog steeds erg hoog was. Wel hebben we heel wat nieuwe klemtonen gelegd, in navolging van de ontwikkelingen die het onderzoek de voorbije 25 jaar hebben gekleurd. Sinds het verschijnen van de NEVB heeft zich een opmerkelijke verbreding van de historiografie voorgedaan. Het onderzoek is interdisciplinairder geworden: behalve historici hebben ook literatuurwetenschappers, taalkundigen, politicologen, vertaalwetenschappers, kunsthistorici en sporthistorici zich in de Vlaamse beweging verdiept. De inhoud van de DEVB reflecteert deze diversifiëring: er zijn lemma’s bijgekomen over jeugdliteratuur en tussentaal, over wielrennen, televisie en het fenomeen van de ‘Bekende Vlaming’, over eetcultuur, affichekunst en populaire muziek.

Ook vernieuwende concepten en inzichten uit het (internationale) nationalisme-onderzoek van de laatste decennia hebben hun weg gevonden naar de encyclopedie. Er zijn nieuwe lemma’s over banaal nationalisme, ‘everyday nationhood’, culturele transfers en het internationaal-comparatieve perspectief, maar ook over meer fundamentele onderwerpen die het maatschappelijke en intellectuele debat vandaag bezighouden: natuur en milieu, gender, populisme, racisme, Congo, abolitionisme, …

Wat maakt de Encyclopedie vandaag relevant? Welke impact heeft ze op het bredere historiografische veld? En hoe heeft het werk eraan je eigen onderzoek beïnvloed?

Nationalisme, taal, gemeenschap, collectieve identiteiten, maar ook gebeurtenissen zoals de Eerste en Tweede Wereldoorlog … het zijn thema’s die het publieke debat blijven beroeren. Vaak wordt de maatschappelijke discussie daarbij gekenmerkt door polarisering en een verhitte toon. De Encyclopedie biedt in dit verband nuance en contextualisering. Gevoelig liggende onderwerpen worden op een wetenschappelijk onderbouwde manier behandeld en in een breder historisch perspectief geplaatst.

Binnen het historische veld is de DEVB in de eerste plaats een handig startpunt voor studenten, docenten en onderzoekers die zich in de bijzonder complexe geschiedenis van de Vlaamse beweging – al die verenigingen en tijdschriften, vertakkingen en zijsprongen! – willen oriënteren. Als je wil weten wie pakweg Herman van den Reeck was, krijg je met één muisklik een helder geschreven artikel, voorzien van een beknopte bibliografie en allerlei doorklikmogelijkheden.

Meewerken aan de DEVB heeft vooral ons blikveld en referentiekader als onderzoekers verruimd. Als coördinator en redacteur is het je taak om je niet tot één school, discipline of denkrichting te beperken, maar om met verschillende intellectuele perspectieven rekening te houden. We hopen dat die veelzijdigheid en zin voor nuance ook uit ons toekomstige onderzoek zal blijken.

Welke lacunes in het onderzoek naar de Vlaamse beweging kwamen tijdens het DEVB-project bloot te liggen?

Hoewel er een rijk gestoffeerd overzichtsartikel aan werd gewijd, blijft ‘Gender en de Vlaamse beweging’ een merkwaardig onderbenut onderzoeksspoor, in het bijzonder mannelijkheid en manbeelden. Ook de internationale inbedding van de Vlaamse beweging verdient meer aandacht. Denk bijvoorbeeld aan de Ierse kwestie, die door verschillende generaties flaminganten met warme belangstelling werd gevolgd en als spiegel voor de eigen nationale ‘strijd’ werd gehanteerd. Verder is het veelzeggend dat we ondanks heel wat zoeken geen auteur hebben gevonden voor een lemma over multiculturalisme. Dat blijft voorlopig een werkpunt, voor de Encyclopedie én voor het bredere onderzoeksveld. Hetzelfde geldt voor de rol van sociale media in de Vlaamse natievorming: een razend interessant scriptie-onderwerp, waarover de DEVB op termijn graag een overzichtsartikel wil aanbieden.

Wat zijn de toekomstplannen voor de Encyclopedie?

Er staan verschillende nieuwe projecten in de steiger. Aangezien Engelstalige wetenschappelijke literatuur over de Vlaamse beweging schaars is, willen we een automatisch vertaalde versie inbouwen om een internationaal publiek van onderzoekers te bedienen. Daarnaast zullen we de komende jaren inzetten op multimedialiteit: tools zoals tijdslijnen en video kunnen de gebruikerservaring van de DEVB – onvermijdelijk een sterk tekst-georiënteerd instrument – ongetwijfeld verrijken.

Een project dat ondertussen reeds werd opgestart is het integreren van een archiefverwijzing. Onderzoekers kunnen zo vanuit een lemma onmiddellijk doorklikken naar de relevante informatie in archiefcatalogi en, wanneer beschikbaar, gedigitaliseerde bestanden zoals kranten en tijdschriften raadplegen.

Wat de inhoud betreft, is permanente actualisering op grond van het nieuwe onderzoek dat verschijnt zoals gezegd een kerntaak van de DEVB. Verder volgt de Encyclopedie het spoor van de thema’s die binnen de ADVN-werking aan de orde van de dag zijn: zo staat deze beleidsperiode onder meer in het teken van een publieksproject over strips en cartoons. Dat heeft al verschillende nieuwe DEVB-lemma’s opgeleverd zoals Jef Nys, GAL (Gerard Alsteens), Stef Vanstiphout, Armand Panis en het satirische blad Koekoek.