×

Foutmelding

  • Warning: Illegal string offset 'header' in bvng_publicatie_header_view() (regel 797 van /home/spinternet.be/users/contemporanea/public_html/sites/all/modules/custom/akapivo/bvng/bvng.module).
  • Notice: Array to string conversion in bvng_publicatie_header_view() (regel 797 van /home/spinternet.be/users/contemporanea/public_html/sites/all/modules/custom/akapivo/bvng/bvng.module).
  • Warning: Illegal string offset 'header' in bvng_publicatie_header_view() (regel 807 van /home/spinternet.be/users/contemporanea/public_html/sites/all/modules/custom/akapivo/bvng/bvng.module).
  • Notice: Array to string conversion in bvng_publicatie_header_view() (regel 807 van /home/spinternet.be/users/contemporanea/public_html/sites/all/modules/custom/akapivo/bvng/bvng.module).

Zaad zonder naam: van mondelinge geschiedenis tot podcast

Tinne Claes (KU Leuven)

Geschiedenispodcasts zijn populair. Op het internationale toneel werpen tal van reeksen hoge ogen. Om slechts een paar persoonlijke favorieten te noemen, The Memory Palace, Stuff the British Stole of Revisionist History. Dichterbij huis, in Nederland, waren er de gesmaakte reeksen De plantage van onze voorouders of Tijdgeest.
Ook in België en over Belgische geschiedenis werden al straffe podcasts gemaakt. Ik beperk me wederom tot enkele persoonlijke favorieten. De audiodocumentaire Julie vertelt op magistrale wijze het levensverhaal van een metis, Julie. Zij beschrijft op ontroerende wijze het gevoel dat ze tot drie keer toe ontvoerd is geweest: gescheiden van haar mama, met wie ze woonde in een eenvoudige hut in Congo, daarna terechtgekomen in een weeshuis in Rwanda om uiteindelijk in het koude België te belanden, bij een adoptiegezin. Ook het levensverhaal van Corinne Van Tongerloo, vermoedelijk de eerste Belgische trans vrouw die een genderbevestigende operatie onderging, werd prachtig in audio gevangen. Recenter waren er de reeksen Het mirakel van Schuman, Zo geboren of Ouder. En aan Franstalige zijde maakten historici Tommy De Ganck, Laura Di Spurio en Valérie Leclercq de audiofictiereeks Le Cerveau Volé, die reeds werd besproken in een eerdere editie van Contemporanea.
Het aanbod is divers, gaande van zogenoemde MALM – een afkorting voor micro aan, lullen maar –, over Interne Keuken-achtige interviews met academici, tot nauwgezet geconstrueerde audioverhalen met prachtige muziek en sound design. Die variatie hoeft op zich niet te verbazen. Podcasts zijn een medium, geen genre. Zeggen dat je van podcasts houdt, is dus eigenlijk hetzelfde als zeggen dat je van televisie houdt. Net zoals bij televisieprogramma’s, bestaan er podcasts in diverse stijlen, voor allerlei doelpublieken én met verschillende luistercijfers.
Dat gezegd zijnde, valt het op dat de rol van academische historici meestal beperkt is tot het delen van expertise. Geschiedkundigen verspreiden gaarne hun kennis en draven ook geregeld op om persoonlijke verhalen historisch te contextualiseren, maar zijn zelden betrokken bij de constructie van een narratieve boog, de keuze van muziek en sound design, of de bepaling van het doelpubliek.
Dit artikel gaat over Zaad zonder naam, een podcastreeks die ik als academische historica samen maakte met audiomaker Wederik De Backer. We werkten ook samen met Tim Liebaert (muziek), Sanne Van Otten en Emma Ducheyne (montage), Joris Van Damme (mix), Lise Bonduelle (stemmenwerk), Penelope Deltour (illustraties) en Bart Dobbelaere (eindredactie). De reeks werd uitgezonden door De Standaard, met steun van het Fonds Pascal Decroos en Sabam for Culture.
Net zoals Zaad zonder naam, is dit artikel opgebouwd volgens de basisregels van storytelling. Ik begin met het inciting incident, de gebeurtenis die alles in gang zette. Vanwaar kwam het idee om een podcast te maken over mijn onderzoek? Dan volgt mijn queeste. Ik schenk aandacht aan de obstakels onderweg, problemen (en oplossingen) waar anderen hopelijk iets uit kunnen leren. Komen achtereenvolgens aan bod: de zoektocht naar geschikte personages, het belang van storytelling en hoe je dat onder de knie krijgt, de noodzaak van samenwerkingen en de zoektocht naar financiering. Tot slot is er de ontknoping: een korte beschrijving van het eindresultaat, een podcastreeks van vier afleveringen.

De wens

In 2018 kreeg ik een postdoctoraal mandaat toegewezen van het FWO, om onderzoek te voeren naar de beleving van onvruchtbaarheid en ongewenste kinderloosheid vanaf de jaren 1950. Toen bestond er alleen adoptie of pleegzorg. Dit veranderde in de decennia daarna, met de ontwikkeling van hormoonbehandelingen, microchirurgie, spermabanken, in-vitrofertilisatie, enzovoort. Sommige mensen werden door deze nieuwe behandelingen zwanger, anderen kregen alleen maar valse hoop. Nog anderen waren niet ongewenst kinderloos door medische problemen, maar omdat ze bijvoorbeeld geen partner hadden of homoseksueel waren.
Niet alleen in fertiliteitsklinieken vonden er veranderingen plaats. In de bredere samenleving sprak men van een “seksuele revolutie”, de Kerk verloor aan invloed, taboes werden doorbroken. De bedoeling van mijn onderzoek was om de concrete impact van al deze evoluties in kaart te brengen. Hoe veranderde de ervaring van een onvervulde kinderwens in de laatste zeventig jaar?
Omdat ik zicht wilde krijgen op concrete ervaringen en omdat een taboeonderwerp zoals ongewenste kinderloosheid zelden terug te vinden is in archieven, was mondelinge geschiedenis de aangewezen methode. Ik deed meer dan honderd interviews met wensouders en fertiliteitsartsen van verschillende generaties.
Omdat ik hele dagen rondliep met een opnametoestel, leek het logisch om ook iets met het verzamelde audiomateriaal te doen. Daar kwam nog eens bij dat ik lief en leed deel met Wederik De Backer, een professionele radio- en podcastmaker. Het jaar voordien hadden we samen al een audiodocumentaire gemaakt, De S53, een empathisch portret over transmigratie, toen een onderwerp van verhit maatschappelijk debat.
Het idee rijpte om de voornaamste conclusies van mijn postdoctoraal onderzoek te verwerken tot een podcast. Het zou makkelijk kunnen, zo dacht ik toen, want een grote hoeveelheid van het werk zou al zijn gebeurd. Ik had immers al mensen gevonden om te interviewen; er waren uren aan opgenomen interviews om de mooiste citaten uit te knippen.

Over vertellers en personages

Dat bleek nogal een naïeve gedachte. Uiteindelijk nam ik voor Zaad zonder naam opnieuw contact op met twee mensen die ik eerder interviewde. Dat is slechts de helft van de stemmen in de podcast. Geen enkel interview werd hergebruikt. Alle opnames in Zaad zonder naam werden specifiek voor de reeks gemaakt.
Hoe komt dit?
De belangrijkste reden is dat een goede “verteller” voor mondelinge geschiedenis niet noodzakelijk een goed “personage” is voor een podcast. Bij mondelinge geschiedenis is het vooral belangrijk dat je verteller een dichte relatie heeft tot het onderwerp dat je onderzoekt, en daar een diepgaand gesprek over wilt aanknopen. Je zoekt in de eerste plaats een getuige van historische gebeurtenissen.
Voor een podcast zijn ook andere factoren van tel. Liefst werk je bijvoorbeeld met iemand die vlot, verstaanbaar en beeldend kan vertellen – zodat ook wie geen wetenschappelijke interesse koestert, aan de spreekwoordelijke lippen blijft hangen. Het is altijd goed als een “podcastpersonage” iets te winnen of te verliezen heeft. Als hij of zij stakes heeft in het verhaal dat wordt verteld, zal een luisteraar zich sneller met hem of haar identificeren, meeleven met wat er gebeurt, en zich laten ontroeren. Het is ook een plus als jouw personage in de nabije toekomst iets zal meemaken, wat je dan kan opnemen om te gebruiken als scène in de podcast.
Dat je interviews niet zomaar kan hergebruiken, hangt hier deels mee samen. Oral history is een verhaal in horten en stoten; een zo natuurlijk mogelijk gesprek tussen verteller en interviewer met pauzes, aarzelingen, halve zinnen en verduidelijkingen nadien. Ook in podcasts is er ruimte voor twijfels en stiltes, maar toch moet je als maker af en toe regisseren. Kan je die anekdote nog eens vertellen, maar dan in tegenwoordige tijd, zodat het meer beklijft? Kan je die zin nog eens hernemen, zodat ik het vlotter kan monteren?

Het verhaal

Een ander cruciaal verschil is het belang van het verhaal. Hoewel geschiedenis toegankelijker is dan de meeste wetenschappelijke disciplines, denken ook academische geschiedkundigen zelden na over zaken zoals de plot, de spanningsboog of de beeldtaal. Sterker nog, het vergt enige training om de mechanismes die ons zijn aangeleerd aan de universiteit af te leren. Zoals: niet alles aankondigen in de inleiding, maar geleidelijk informatie delen, soms zelfs je luisteraar op het verkeerde spoor zetten, om hem of haar dan te kunnen verrassen. Niet elke gedachte meteen afmaken, maar soms een half idee laten “hangen”. Niet elke conclusie of analyse expliciet maken, maar door middel van suggestie de luisteraar zelf tot nadenken aanzetten. Niet veralgemenen om een groter punt te kunnen maken, maar net het particuliere verhaal brengen in alle menselijkheid.
Voor mij was het een nuttig inzicht dat storytelling een vaardigheid is die je kan leren. Goed verhalen kunnen vertellen is niet louter een talent, maar ook het resultaat van hard werk. Ik las handboeken en bekeek lezingen over de bouwstenen van een goed scenario. Ik liet me vooral inspireren door Story: Substance, Structure, Style, and the Principles of Screenwriting, een klassiek naslagwerk over scenarioschrijven van regisseur en hoogleraar Robert McKee. Met talrijke voorbeelden maakt McKee duidelijk hoe je spanning doseert en opbouwt, wat ervoor zorgt dat een personage fascinerend wordt en blijft, welke metaforen een verhaal kunnen versterken, enzovoort. Deze inzichten zijn overigens niet alleen interessant voor publieksgeschiedenis, maar ook om academische resultaten op een meer aantrekkelijke manier te verpakken.

De samenwerking

Wat ik tot nu toe vertelde over personages en verhalen, geldt ook voor romans, theater of film. Maar podcasts hebben ook een unieke eigenschap: ze zijn louter auditief. Daarom is het belangrijk om na te denken over hoe je iets kan laten horen. Daarbij zijn zowel sound design als muziek cruciaal. Een goede podcast wekt een bepaalde sfeer op door handig gebruik te maken van geluid. Dit kan gaan over opnames uit archieven, maar ook over letterlijke interpretaties (iemand vertelt bijvoorbeeld over een wandeling en de luisteraar hoort voetstappen) of meer verrassende versterkingen (het personage klopt bijvoorbeeld op de tafel, wat uitmondt in een ritmische montage die overgaat in opzwepende muziek).
Eerlijk: dit kan je als geschiedkundige niet alleen. Net zoals een theaterschrijver een dramaturg nodig heeft, heb je iemand nodig die de finesses van het medium kent. Ik had Zaad zonder naam nooit kunnen maken zonder het sound design van Wederik De Backer of de muziek van Tim Liebaert. Hun inbreng bepaalt de toon van de reeks evenzeer als wat de personages vertellen. Zaad zonder naam had een volstrekt ander stuk geweest zonder de dierengeluidjes onder het relaas van de gynaecoloog die zegt dat hij in de leer ging bij de veearts, de ontroerende geluiden uit kindervideo’s die je hoort wanneer het donorkind vertelt over haar ongelukkige jeugd, of het vrouwenkoortje dat Zaad zonder naam zingt als een slechte jingle, bij het begin en het einde van elke aflevering.
Denk dus alsjeblieft niet dat je alles zelf zal kunnen na enkele YouTube-filmpjes of workshops, maar werk samen met vakmensen die radio of muziek studeerden of zich op andere wijze jarenlang verdiepten in het medium.

Het geld

Samenwerken met vakmensen impliceert natuurlijk dat je fondsen nodig hebt. De productie van een goede podcast kost al snel duizenden euro’s: kosten voor montage, sound design, muziek, mixage. En dan hebben we het nog niet gehad over illustraties of communicatie. Helaas dekt de verkoopprijs van de podcast – bijvoorbeeld aan een krant of museum – deze kosten zelden volledig, laat staan dat je er iets aan zou kunnen verdienen.
Er bestaan – gelukkig maar – opties voor bijkomende financiering. Nu wetenschapscommunicatie steeds belangrijker wordt, laten verschillende onderzoeksinstellingen toe om projectgelden voor podcasts te gebruiken. Daarnaast is het mogelijk om onderzoeksjournalistieke beurzen aan te vragen. Zaad zonder naam is bijvoorbeeld ontwikkeld met steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek (binnen het kader van een beursprogramma voor wetenschapsjournalistiek) en Sabam for Culture. Ook bij het Vlaams Audiovisueel Fonds kan je sinds kort ontwikkelingssteun aanvragen.

Het resultaat

Zaad zonder naam vertelt in vier afleveringen het verhaal van de begindagen van spermadonatie in ons land, toen er haast geen regels waren. Eén dokter, één wensmoeder, één donor en één donorkind vertellen hun kant van het verhaal.
De eerste aflevering gaat over een gynaecoloog in de katholieke Kempen die op een idee broedt: waarom zou hij zelf geen spermabank oprichten? Harry voegt de daad bij het woord, in de periode van de seksuele revolutie kan dat. De tweede aflevering vertelt het verhaal van Marc, die begin jaren negentig een oproep in De Weekbode ziet: “Donor gevraagd om onvruchtbare echtparen te kunnen helpen”. De derde aflevering gaat over Mies, een lesbische vrouw die in de jaren tachtig – als één van de eersten – moeder werd via de spermabank. In de laatste aflevering horen we Steph aan het woord, die pas op haar 25ste verjaardag te weten kwam dat ze een donorkind is en sindsdien strijdt voor het recht op afstammingsinformatie.
Uniek aan de podcastreeks is dat de personages ook met elkaar in verbinding staan: de voice-over wordt steeds verzorgd door één van de andere stemmen. Zo vertelt het donorkind mee het verhaal van de fertiliteitsarts. Af en toe reageert ze ook op wat hij zegt – zowel expliciet, met soms begripvolle reflecties, als impliciet, bijvoorbeeld door de voice-over ironisch voor te lezen. Op deze manier ontstaat er een dialoog tussen partijen die zelden met elkaar praten, over een thema dat meestal aan bod komt in gepolariseerde discussies. Zaad zonder naam beoogde zo wederzijds begrip te creëren bij mensen met tegengestelde meningen.

- Tinne Claes (KU Leuven)

Webreferenties

  1. The Memory Palace: https://thememorypalace.us/
  2. Stuff the British Stole: https://www.abc.net.au/radionational/programs/stuff-the-british-stole
  3. Revisionist History: https://audio.nrc.nl/episode/190869
  4. De plantage van onze voorouders: https://www.vpro.nl/programmas/de-plantage-van-onze-voorouders.html
  5. Tijdgeest: https://audio.nrc.nl/episode/15649503
  6. Julie: https://joycedebadts.com/2019/04/09/julie/
  7. prachtig in audio gevangen: https://podcasts.apple.com/mt/podcast/17-corinne-transgender/id1110331055?i=1000447355855
  8. Het mirakel van Schuman: https://www.vrt.be/vrtnu/podcasts/radio1/h/het-mirakel-van-schuman/
  9. Zo geboren: https://www.vrt.be/vrtnu/podcasts/vrt/z/zo-geboren/1/dubbelleven/
  10. Ouder: https://www.vrt.be/vrtnu/podcasts/radio1/o/ouder/?utm_medium=redirect&utm_source=radio1-be&utm_campaign=podcastmigratie&utm_content=vrt-nu
  11. Le Cerveau Volé: http://lecerveauvole.com/
  12. eerdere editie: https://www.contemporanea.be/fr/article/20223histoireenlignecerveau
  13. MALM: https://podcasts.apple.com/be/podcast/de-humaniakken/id1623852458
  14. interviews met academici: https://www.vrt.be/vrtnu/podcasts/radio1/h/het-geheugen-van-de-mug/
  15. Zaad zonder naam: https://www.standaard.be/cnt/dmf20220523_94188402
  16. Wederik De Backer: https://www.deziekesteur.be/
  17. De S53: https://www.2doc.nl/speel~RBX_NTR_15596732~de-s53~.html
  18. eerste aflevering: https://www.standaard.be/cnt/dmf20220523_94188402
  19. tweede aflevering: https://www.standaard.be/cnt/dmf20220523_94209053
  20. derde aflevering: https://www.standaard.be/cnt/dmf20220523_94245537
  21. laatste aflevering: https://www.standaard.be/cnt/dmf20220523_94272798